تنسوخ نامه ایلخانی (کتاب)دانش گوهر شناسی و کانی شناسی از اولین علومی است که حکماء پیشین و دانشمندان ایران و علمای اسلامی به آن عنایت و توجه خاص داشته و کتاب‌ها و رسائل فراوانی در آن فن تالیف کرده‌اند.یکی از مشهورترین این آثار که به زبان فارسی نگاشته شده است رساله تنسوخ نامه ایلخانی تالیف محقق فرزانه خواجه نصیر الدین محمد طوسی است. ۱ - معرفی کتابدر نسبت این کتاب به خواجه نصیر گویا هیچ شک و تردیدی نیست چرا که تمام کسانی که آثار و تالیفات او را در کتاب‌های خویش یاد کرده‌اند رساله‌ای در جواهر را در جمله آثار او ذکر نموده‌اند، ولی در نام این رساله اختلاف وجود دارد. صلاح الدین صفدی و محمد بن شاکر و محمد هدایت حسین نام این اثر را « کتاب الجواهر » یا « رساله الجواهر » ضبط کرده‌اند. [۱]
الوافی بالوافیات،ابن شاکر،ج۱،ص۱۸۱
[۲]
فوات الوفیات،ابن شاکر، ج۲، ص۱۵۰
.حاجی خلیفه در کشف الظنون در دو جا از این کتاب یاد کرده است و در یک جا آن را تشوق نامه ایلخانی و در جای دیگر تنسوق نامه ذکر نموده است. [۴]
کشف الظنون،حاجی خلیفه،ج۱،ص۴۱۰
[۵]
کشف الظنون،حاجی خلیفه،ج۱،ص ۴۹۵
.سال تالیف این رساله به درستی معلوم نیست تنها آنچه از مقابله نسخ خطی این رساله استظهار شده این است که خواجه نصیر این اثر را در عهد پادشاهی هلاکوخان (۶۵۳ ق- ۶۶۳ ق) و به امر او تحریر نموده است.۲ - زمان تألیفاز مقدمه یکی از نسخ خطی این رساله معلوم میشود که تالیف آن پس از استیصال اسماعیلیه و در زمان حیات منکوقاآن بوده است چرا که در مقدمه آن آمده است: منت خدای تعالی را که همه جهان را از آفتاب بر آمدن تا آفتاب فرورفتن به پادشاه روی زمین خلد الله ملکه داده است. و بعد چنین می‌گوید: که این طرف آب جیحون تا به نهایت مغرب که واسطه ممالک عالم است به برادر خود پادشاه جهان سپرد. [۶]
تسوخ نامه ایلخانی،طوسی،ص۳.
از این عبارت معلوم میشود که منظور از پادشاه روی زمین منکوقاآن (۶۴۸- ۶۵۶) است و اوست که برادر خود هلاکوخان را به ایران فرستاد. بنابراین تالیف این اثر مسلما در ایام زندگی منکوقا آن و پس از خلاصی خواجه از قلاع اسماعیلیه یعنی بین سال‌های ۶۵۴ ق و ۶۵۷ ق باید باشد. خواجه نصیر در این کتاب ذکری از ماخذ و منابعی که از آنها بهره برده نکرده و در مقدمه به همین بسنده کرده: از گفتار حکماء متقدم و آنچه این بنده را به تجربه معلوم شده بود به حکم ممارست و آنچه از معتمدان و اصحاب تجارب بطرق تسامع معلوم شده است بدان الحاق کرد. [۷]
تسوخ نامه ایلخانی،طوسی، ص۴.
با این حال از مطالعه کتاب به خوبی پیداست که ماخذ عمده‌ای در ترتیب این اثر کتاب الجماهر فی الجواهر ابوریحان بیرونی بوده است و هنگام تحریر تنسوخ نامه به کتاب الجواهر نظر داشته و از آن بهره برده است و آنچه را که از حکماء و دانشمندان دیگر مانند یعقوب کندی و نصر دینوری و محمد زکریای رازی نقل نموده عینا همان منقولات ابو ریحان بیرونی است که در کتاب الجماهر دیده میشود. ۳ - ساختار کتابخواجه نصیر ترتیب مباحث این اثر را چنین بیان می‌کند: این گفتار بر چهار مقالت نهاده آمد تا طالبان را معرفت وصول بدان آسان باشد، ان شاءالله تعالی. مقالت اول: در کیفیت مفرداتی که جمله معدنیات و غیر آن از مرکبات عالم سفلی از آن مرکب میشود و علل معادن به طریق کلی و آن چهار فصل است. مقالت دوم: در جواهری که از جمله حجر باشد و غیر آن و علل حدوث هر یک و کیفیت وجود آن و شرح معادن و خواص منفعت و مضرت و شبه و نظیر آن به طریق صناعت و قیمت هر یک و جلا دادن و آنچه مناسب آن باشد. مقالت سوم: در انواع فلزات سبعه و علت حدوث هریک و خاصیت و منفعت و مضرت آن و شرح معادن و هر چه مناسب آن باشد. مقالت چهارم: در انواع عطر و معاجین و داروهای نفیس. [۸]
تنسوخ نامه ایلخانی،طوسی، ص۵.
۴ - گزارش محتوارساله تنسوخ نامه ایلخانی یکی از آثار مهم و پر ارزشی است که در شناخت گوهرها و دانستن منافع سنگ‌ها و معرفت فلزات و اطایب و نفایس و غرایب ساخته شده و در میان کتاب‌هایی که به فارسی در این فن تالیف شده هیچ کتابی جامع مزایا و خصوصیاتی که در این کتابست نیست. این کتاب با آن که بسیار مختصر است، پس از کتاب الجماهر بیرونی معتبر‌ترین سند علمی و فنی است و گران بها‌ترین گنجینه لغاتت و اصطلاحات و تعبیرات کهنه و اصیل فارسی است. شیوه تعبیرات و رسائی الفاظ و پختگی عبارات و خالی بودن از الفاظ و معانی نادرست از خصایص و مزایای این کتاب است که در کتب دیگری که به فارسی در این فن ساخته شده نمی‌توان یافت. ۵ - وضعیت کتابکتاب تنسوخ نامه ایلخانی به همت استاد مرحوم سید محمد تقی مدرس رضوی و بر اساس پنج نسخه خطی تصحیح و تحقیق شده است. مرحوم مدرس رضوی علاوه بر تصحیح متن کتاب، مقدمه‌ای نسبتا مفصل درباره زندگی و آثار خواجه نصیر الدین طوسی و نیز معرفی تنسوخ نامه ایلخانی نگاشته‌اند. ایشان در پایان این اثر بخشی را تحت عنوان تعلیقات تنظیم نموده‌اند و حواشی توضیحی و نکات سودمندی را در این بخش نگاشته‌اند. پاورقی‌های این اثر به اختلاف نسخ خطی اشاره دارد. افزون بر این امور، مصحح در آخر کتاب فهرست لغات نادر و اصطلاحات طبی همراه با معنی آنها و نیز فهرست جواهر، سنگ‌ها ، عطر‌ها، حیوانات ، گیاهان ، الوان و رنگ‌ها، معادل انگلیسی سنگ‌ها و جواهرات و گیاهان، نام اشخاص، نام اماکن و طوائف و کتب را تدوین و تنظیم نموده است. این اثر اولین بار در سال ۱۳۴۸ ش در موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ( تهران ) در ۳۵۸ صفحه چاپ و منتشر شده است. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |